XN.CKI Nguyễn Khương Duy
Trưởng Khoa Xét nghiệm, Bệnh viện Đa khoa Hồng Hưng, Tây Ninh
Chẩn đoán ung thư ở giai đoạn sớm có thể mang đến cơ hội chữa khỏi cao nhất. Qua khám bệnh và hỏi về các yếu tố nguy cơ, bác sĩ sẽ tìm kiếm những bất thường và cung cấp cho bạn các phương pháp sàng lọc thích hợp như xét nghiệm, hình ảnh học, sinh thiết để có thể chẩn đoán sớm ung thư. Xét nghiệm dấu ấn ung thư là một trong các phương tiện để giúp chẩn đoán và theo dõi điều trị ung thư.
Dấu ấn ung thư là gì?
Dấu ấn ung thư còn được gọi là chất chỉ điểm khối u (tumor markers) và bất cứ thứ gì có ở bên trong hoặc do các tế bào ung thư/ tế bào khác trong cơ thể sản xuất ra nhằm đáp ứng với bệnh ung thư hoặc tình trạng lành tính khác.
Trước đây, dấu ấn ung thư được biết đến là các protein hoặc các chất khác được tạo ra với số lượng lớn bởi các tế bào ung thư hơn là tế bào bình thường. Chúng có thể tìm thấy trong máu, nước tiểu, phân, khối u hoặc các dịch cơ thể của bệnh nhân ung thư. Ngày nay, nhiều chất chỉ điểm gen (genomic markers) đã được tìm thấy trong chính khối u và trong các phân mảnh khối u lan vào dịch cơ thể. Người ta phân loại các dấu ấn ung thư thành hai nhóm chính: dấu ấn ung thư thể dịch và dấu ấn ung thư tế bào (hay mô khối u) như hình 2.
Vai trò của xét nghiệm dấu ấn ung thư?
Dấu ấn ung thư thể dịch: có thể tìm thấy trong máu, nước tiểu, phân và các dịch cơ thể khác của bệnh nhân ung thư. Loại này thường dùng để tiên lượng diễn tiến của bệnh, xác định giai đoạn ung thư, phát hiện ung thư vẫn còn hoặc tái phát sau điều trị, đánh giá đáp ứng điều trị và theo dõi khi nào nên ngưng điều trị. Ngày nay, đã có hơn 50 dấu ấn ung thư khác nhau được sử dụng trên lâm sàng. Một số dấu ấn ung thư chỉ tăng cao với một loại ung thư, trong khi, một số khác có liên quan nhiều loại ung thư (Bảng 1).
Dấu ấn ung thư tế bào: được tìm thấy trong chính khối u, thường trong mẫu mô qua sinh thiết. Dấu ấn ung thư tế bào còn được gọi là dấu ấn sinh học vì thường là các xét nghiệm di truyền nhằm tìm kiếm những thay đổi trong gen ảnh hưởng đến sự phát triển của ung thư. Loại này thường được dùng để chẩn đoán, phân loại giai đoạn, tiên lượng diễn tiến bệnh và lựa chọn phương thức điều trị thích hợp, đặc biệt là “liệu pháp điều trị trúng đích”.
Xét nghiệm dấu ấn ung thư có tầm soát sớm ung thư được không?
Tầm soát sớm ung thư là việc tìm kiếm ung thư ở những người không có triệu chứng của bệnh, để phát hiện ung thư ở giai đoạn đầu, khi các biểu hiện lâm sàng chưa rõ ràng.
Các nghiên cứu đã cho thấy, xét nghiệm dấu ấn ung thư thể dịch không tăng ở nhiều bệnh nhân ung thư (độ nhạy thấp) và nó cũng có thể tăng ở bệnh nhân không mắc bệnh (độ đặc hiệu thấp). Ví dụ như xét nghiệm PSA trước đây được sử dụng thường xuyên để sàng lọc ung thư tiền liệt tuyến ở nam giới nhưng hiện nay, người ta đã bắt đầu khuyến nghị không nên sử dụng xét nghiệm này để sàng lọc định kỳ trong dân số.
Như vậy, xét nghiệm dấu ấn ung thư không thể tầm soát sớm ung thư. Nó chỉ có vai trò trong hỗ trợ chẩn đoán khi kết hợp với các phương tiện khác, tiên lượng diễn tiến của bệnh và hỗ trợ, theo dõi điều trị như phần vai trò xét nghiệm dấu ấn ung thư đã đề cập đến.
Hiện nay, các nhà nghiên cứu đang phát triển các dấu ấn ung thư dựa trên sinh thiết lỏng để phát hiện sớm ung thư, phần lớn là các xét nghiệm di truyền. Ví dụ, PapSEEK tìm DNA thu được từ dịch phết tế bào cổ tử cung định kỳ (PAP’s) để phát hiện sớm ung thư buồng trứng và ung thư nội mạc tử cung; UroSEEK phát hiện 11 gen liên quan ung thư bàng quang và đường tiết niệu qua mẫu nước tiểu.
Bạn làm gì khi có kết quả xét nghiệm dấu ấn ung thư tăng cao?
Dấu ấn ung thư có thể tăng trong các tình trạng không phải ung thư nhưng cũng có thể bạn đang bị ung thư hoặc tình trạng ung thư của bạn đang diễn tiến không tốt. Do đó, khi có kết quả xét nghiệm dấu ấn ung thư tăng, bạn cần phải được khám và tư vấn bởi bác sĩ chuyên khoa.
Đối với bệnh nhân đã xác định bệnh ung thư, xét nghiệm dấu ấn ung thư rất có ý nghĩa để theo dõi điều trị và tiên lượng bệnh. (Hình 3).
Kết luận
Tuỳ mỗi loại ung thư, bác sĩ sẽ cung cấp cho bạn các phương tiện sàng lọc thích hợp để có thể chẩn đoán sớm. Xét nghiệm dấu ấn ung thư có tác dụng hỗ trợ chẩn đoán, điều trị và theo dõi sau điều trị bệnh ung thư.
Bài viết thuộc Bản tin Y tế Hồng Hưng | Số 1 – năm 2023,
Chủ đề: Ung thư & Những điều bạn cần biết
(xem toàn bộ bản tin: Tại đây)
Tài liệu tham khảo
- Lê Xuân Trường. Sách Hóa sinh lâm sàng, nhà xuất bản y học 2016
- Duffy M. J. “Clinical use of tumor biomarkers: An overview” Klin. Biochem. Metab., 25 (46), 2017, No. 4, p. 157–161.
- National Cancer Institute. Tumor markers. https://www.cancer.gov/about-cancer/diagnosis-staging/diagnosis/tumor-markers-fact-sheet#what-are-tumor-markers. Truy cập ngày 12/12/2022.